۱. «ات» خاص کلمات عربی است؛

بنابراین کلمهٔ غیرعربی،
اعم از فارسی، ترکی، مغولی و لاتین
با «ات» جمع بسته نمی‌شود.

در غیر این‌‌ صورت، غلط محسوب می‌شود:

فارسی: آزمایشات، گزارشات، پیشنهادات، سفارشات، فرمایشات، دستورات، تراوشات و… .
لاتین: پاکات، تلگرافات، نمرات و… .

۲. در زبان عربی

مصدر بیش از سه حرف
با «ات» جمع بسته می‌شود،
نه مصادر سه‌حرفی.
بنابراین جمع کلمات سه‌حرفی،
به‌جز کلمات مختوم به «ة»،

با «ات» غلط محسوب می‌شود:
نظر: نظرات، نفر: نفرات،
خطر: خطرات، اثر: اثرات.

✅ نکتهٔ اول
در زبان عربی مصدر «خطرة»
به‌معنی «وسوسه»
با «ات» جمع بسته می‌شود
و «خطرات» به‌معنی «وسوسه‌ها»ست.
بنابراین «خطرات نفسانی» (وسوسه‌های نفسانی) درست است.

✅ نکتهٔ دوم
کلمهٔ «تلف» به‌معنی «نابودی»
در عربی با «ات» جمع بسته نشده،
ولی فارسی‌زبانان آن را جمع بسته
و به‌صورت «تلفات» به‌کار برده‌اند.

✅ نکتهٔ سوم
کلمهٔ دوحرفیِ «آن» به‌معنی «لحظه»
با «ات» جمع بسته شده
و به‌صورت «آنات» یعنی «لحظه‌ها»
به‌کار رفته است.

✅ نکتهٔ چهارم
واژهٔ «شیل»، به‌معنی «تور ماهیگیری»،
واژه‌ای گیلکی است
و در زبان فارسی با «ات» همراه شده
و به‌صورت اسم خاص شیلات درآمده است
و کمتر معنی جمع دارد.

✅ نکتهٔ پنجم
پاره‌ای از کلمات عربیِ مختوم به «ه غیرملفوظ»
با «ات» جمع بسته نشده‌اند:
قلعه، حجله، قلّه، قاعده، تجربه، ترجمه، هدیه و… .

[ادامه دارد.]

✨ ناصر نیکوبخت، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چ۴، تهران: چشمه، ۱۳۹۳، ۵۳و۵۲.

.

.

به دو دسته تقسیم می‌شود :

1.جمع‌های قیاسی

2.جمع های سماعی(مکسر)

جمع‌های قیاسی در فارسی به دو دسته تقسیم می‌شود:

1.کلماتی که با علائم جمع فارسی، یعنی «‌ها» و «ان» جمع بسته شده است؛

2.کلماتی که با علائم جمع عربی، یعنی «‌‌ات» و «ین» و «و‌ن» جمع بسته شده است.

«ها»

علامت جمع همگانی است؛

یعنی همه کلمات مفرد متداول در فارسی، اعم از اسم، مصدر، اسم مصدر، حاصل مصدر

را می‌توان با «ها» جمع بست.‌

اگر در زبان فارسی تنها همین یک علامت «ها» برای جمع‌بستن وجود داشت، با هیچ مشکلی مواجه نمی‌شدیم؛

زیرا این علامت می‌تواند جانشین اغلب علائم دیگر شود؛ البته در پاره‌ای موارد جانشین‌کردن «ها» به‌جای «ات» مصطلح جایز نیست؛ مثلاً تلفات تلف‌ها، اطلاعات اطلاع‌ها.

تعدادی از جمع‌های متداول در فارسی با «ها» :

مرد‌ها، انسان‌ها، درخت‌ها، حیوان‌ها، خوبی‌ها، گریه‌ها، پریدن‌ها و ….

«ان»

این علامت جمع فارسی، محدودتر از علامت «ها» است و فقط برای جانداران، اعم از حیوانات و رستنی‌ها، تعدادی از اعضای زوج بدن، اسم‌های منسوب، اسم‌های اقوام و ملل و نحل، تعداد کمی از جمادات و تعداد کمی از اسم‌های معنی به‌کار می‌رود؛

برای مثال

1. جانداران :

مردان، زنان، دختران، پسران، شوهران، اسبان، خران، گاوان ، موران.

موش، گربه، خرچنگ، سوسک و … با «ان» جمع بسته نمی شود .آدم و انسان با «ان» جمع بسته نمی‌شود.

 2. نباتات، برای نوع، نه جنس :

درختان، گیاهان.

اجزای رستنی‌ها با «ان» جمع بسته نمی‌شود؛

بنابراین باید گفت :

برگ‌ها، ساقه‌ها، تنه‌ها، شاخه‌ها، ریشه‌ها، میوه‌ها، غنچه‌ها و … .

امروز «ان» درخصوص رستنی‌ها فقط برای جنس به‌کار می‌رود نه نوع؛

بنابراین باید گفت: سروها، بیدها، چنارها .

3. تعدادی از اعضای زوج بدن :

دستان، لبان، چشمان، ابروان، زانوان، گیسوان، انگشتان، بازوان و … .

پاره‌ای از اعضای زوج بدن با «ها» جمع بسته می‌شود :

ناخن‌ها، پاها، گونه‌ها، لب‌ها، پی‌ها، استخوان‌ها .

.

.

✨ ناصرنیکوبخت، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، چ۴، تهران: چشمه، ۱۳۹۳، ص۴۴تا۴۶

 .

.

این‌ها غلط‌اند:

ات: گزارشات، دستورات؛

ین: بازرسین، داوطلبین؛

مکسر: بساتین، میادین، اساتید. این سه واژه از فارسی به عربی رفته‌اند.

✨ واژه‌های عربی را با جمع‌سارهای عربی می‌توان جمع بست. البته تغییردادن این‌ها «بهتر» است و نه واجب.

مسافرین: درست

مسافران: بهتر

شعَب: درست

شعبه‌ها: بهتر

انتقادات: درست

انتقادها: بهتر

.